Bihar Board Class 10 Sanskrit Chapter 2 पाटलिपुत्रवैभवम् Question Answer पीयूषम् भाग 2 संस्‍कृत

इस पाठ में हम Bihar Board Class 10 Sanskrit Chapter 2 पाटलिपुत्रवैभवम् Question Answer पीयूषम् भाग 2 संस्‍कृत की प्रत्येक पंक्ति का अर्थ उसके वस्तुनिष्ठ प्रश्नों के साथ पढ़ेंगे।

Bihar Board Class 10 Sanskrit Chapter 2 पाटलिपुत्रवैभवम् Question Answer पीयूषम् भाग 2 संस्‍कृत

पाटलिपुत्रवैभवम् ( पाटलिपुत्र का वैभव )

पाठ परिचय: यह ऐतिहासिक परंपरा से बिहार की राजधानी पटना के प्राचीन महत्व के साथ-साथ आधुनिक राजधानी के प्रसिद्ध स्थानों को भी दर्शाता है।

बिहारराज्यस्य राजधानीनगरं पाटलिपुत्रं सर्वेषु कालेषु महत्वमधारयत्। अस्येतिहासः सार्धसहस्रद्वयवर्षपरिमितः वर्तते। अत्र धार्मिकक्षेत्रं राजनीतिक्षेत्रम् उद्योगक्षेत्रं च विशेषेण ध्यानाकर्षकम्।
( बिहार राज्य की राजधानी पाटलिपुत्र सदैव महत्वपूर्ण रही है। इसका इतिहास करीब ढाई हजार साल पुराना है। धार्मिक, राजनीतिक और औद्योगिक क्षेत्र विशेष रूप से उल्लेखनीय हैं। )

वैदेशिकाः यात्रिणः मेगास्थनीज-फाह्यान-हुयेनसांग-इत्सिंगप्रभृतयः पाटलीपुत्रस्य वर्णनं स्व-स्व संस्मरणग्रन्थेषु चक्रुः। पाठेऽस्मिन् पाटलिपुत्रवैभवस्य सामान्यः परिचयो वर्तते।
( मेगस्थनीज, फाह्यान, ह्वेन त्सांग और इत्सिंग जैसे विदेशी यात्रियों ने अपने संस्मरणों में पाटलिपुत्र का वर्णन किया है। इस पुस्तक में पाटलिपुत्र की महिमा का सामान्य परिचय है। )

पाटलिपुत्रवैभवम् ( पाटलिपुत्र का वैभव )

प्राचीनभारतीयनगरेषु अन्यतमं पाटलिपुत्रं गङ्गा-नद्याः निवसितं अद्भुतं महानगरम् अभवत् । तस्य विषये दामोदरगुप्तः कविः स्वस्य कुट्टनीमातायां काव्यं लिखितवान् अस्ति :

प्राचीन भारतीय शहरों में से एक, पाटलिपुत्र, गंगा नदी के किनारे बसा हुआ एक अद्भुत महानगर बन गया। कवि दामोदरगुप्त ने अपनी कुट्टनिमाता में उनके बारे में एक कविता लिखी है:

अस्ति महीतलतिलकं सरस्वतीकुलगृहं महानगरम् ।
नाम्ना पाटलिपुत्रं परिभूतपुरन्दरस्थानम् ।।

इतिहासे श्रुयते यत् गंगायास्तीरे बुध्दकाले पाटलिग्रामः स्थितः आसीत् । यत्र च भगवान बुध्दः बहुकृत्वः समागतः । तेन कथितमासीत् यद् ग्रामोऽयं महानगरं भविष्यति किन्तु कलहस्य अग्निदाहस्य जलपूरस्य च भयात् सर्वदाक्रान्तं भविष्यति ।

इतिहास बताता है कि बुद्ध के समय में पाटलिग्राम गंगा के तट पर स्थित था। ऐसा कहा जाता है कि यहीं पर भगवान बुद्ध की कई बार मुलाकात हुई थी। उन्होंने उससे कहा कि यह गांव एक महान शहर बन जाएगा लेकिन वह हमेशा संघर्ष, आग और बाढ़ से पीड़ित रहेगा।

कालान्तरेण पाटलिग्रामः एव पाटलिपुत्रमिति कथितः । चन्द्रगुप्तमौर्यस्य काले अस्य नगरस्य शोभा रक्षाव्यवस्था च अत्युत्कृष्टासीदिति। यूनानराजदूतः मेगास्थनीजः स्वसंस्मरणेषु निरूपयति । अस्य नगरस्य वैभवं प्रियदर्शिनः अशोकस्य समये सुतरां समृध्दम् ।

बाद में पाटलिग्राम को पाटलिपुत्र के नाम से जाना जाने लगा। चंद्रगुप्त मौर्य के शासनकाल के दौरान, शहर सुंदर और अच्छी तरह से संरक्षित था। यूनानी राजदूत मेगस्थनीज ने अपने संस्मरणों में इसका वर्णन किया है। अशोक के शासन काल में इस शहर का वैभव खूब फला-फूला।

राजशेखरः काव्य-शिक्षायाः प्रमुखा ग्रन्थे काव्य-मीमामसा-ग्रन्थे आदरपूर्वकं स्मरणं करोति यत् पाटलिपुत्रस्य प्राचीनसरस्वतीपरम्परा चिरकालात् प्रचलिता आसीत् ।

काव्य शिक्षा पर एक प्रमुख कृति, काव्य मीमांसा में, राजशेखर श्रद्धापूर्वक याद करते हैं कि पाटलिपुत्र की प्राचीन सरस्वती परंपरा लंबे समय से प्रचलन में थी।

अत्रोपवर्षवर्षाविह पाणिनिपिङ्गलाविह व्याडिः ।
वररूचिपतञ्जलि इह परीक्षिताः ख्यातिमुपजग्मुः ।।

यहाँ बरसात के मौसम में, यहाँ गुलाबी हाथों में, यहाँ जंगल में। पतंजलि ने यहां अपने उत्कृष्ट स्वाद का परीक्षण किया और प्रसिद्धि प्राप्त की

कतिपयेषु प्राचीनसंस्कृतग्रन्थेषु पुराणादिषु पाटलिपुत्रस्य नातान्तरं पुष्पपुरं कुसुमपुरं वा प्राप्यते । अनेन ज्ञायते यत् नगरस्यास्य समीपे पुष्पाणां बहुमुत्पादनं भवति स्म ।

कुछ प्राचीन संस्कृत ग्रंथों जैसे पुराणों में पाटलिपुत्र का नाम पुष्पपुरा या कुसुमपुरा बताया गया है। इससे पता चलता है कि शहर के निकट फूल प्रचुर मात्रा में उगते थे।

पाटलपुष्पसंरचनाद् अपि पाटलिपुत्र इति नाम निष्पन्नम् । गुप्तवंशस्य शासनकाले शरदऋतौ कौमुडी-उत्सवः अतीव लोकप्रियः आसीत् । उपस्थिताः सर्वे अतीव प्रसन्नाः आसन्। अद्य दुर्गापूजायाः अवसरे अपि एतादृशः समारोहः दृश्यते ।

इसे पाटलिपुत्र भी कहा जाता है क्योंकि यह कमल के फूल जैसा दिखता है। गुप्त राजवंश के शासनकाल के दौरान, शरदकालीन कौमुदी उत्सव शहर में बहुत लोकप्रिय था। उपस्थित सभी लोग बहुत खुश थे। आज दुर्गा पूजा के मौके पर कुछ ऐसा ही समारोह देखने को मिल रहा है.

कालचक्रवशाद् यद्यपि मध्यकाले पाटलिपुत्रं वर्षसहस्रपरिमितं जीर्णत्रामन्वभूत् । तस्य संकेतः अनेकेषु साहित्यग्रन्थेषू मुद्राराक्षसादिषू लभ्यते । मुगलवंशकाले अस्य नगरस्य समुध्दारो जातः । आंग्लशासनकाले च पाटलिपुत्रस्य सुतरां विकासो जातः ।

हालाँकि, समय चक्र के कारण मध्य युग में पाटलिपुत्र लगभग एक हजार वर्षों तक जीर्ण-शीर्ण अवस्था में रहा। इसका संकेत मुद्राराक्षस जैसे कई साहित्यिक ग्रंथों में पाया जा सकता है। मुगल वंश के दौरान शहर का जीर्णोद्धार किया गया था। ब्रिटिश शासन के दौरान पाटलिपुत्र का और अधिक विकास हुआ।

मध्ययुगे एतत् नगरं पटना इति नाम्ना प्रसिद्धम् अभवत् । अयं शब्दः नगरशब्दात् निष्पन्नः । नगररक्षिका देवी अद्यापि पाटनदेवी इति पूज्यते ।

मध्य युग में यह शहर पटना के नाम से जाना जाने लगा। यह शब्द शहर शब्द से बना है। शहर की रक्षा करने वाली देवी को आज भी पाटन देवी के रूप में पूजा जाता है।

सम्प्रति पाटलिपुत्रम् (पटना नाम नगरम्) अति विशालं वर्तते बिहारस्य राजधानी चास्ति । अनुदिनं नगरस्य विस्तारः भवति । अस्योत्तरस्यां दिशि गंगा नदी प्रवहति । तस्या उपरि गाँधीसेतुर्नाम एशियामहादेशस्य दीर्घतमः सेतुः किञ्च रेलयानसेतुरपि निर्मीयमानो वर्तते ।

आज पाटलिपुत्र (पटना नामक शहर) बहुत बड़ा और बिहार की राजधानी है। शहर का हर दिन विस्तार हो रहा है। गंगा देश के उत्तरी भाग में बहती है। एशिया का सबसे लंबा पुल गांधी ब्रिज भी निर्माणाधीन है।

नगरेस्मिन् उत्कृष्टः संग्रहालयः, उच्चन्यायालयः, सचिवालयः, गोलगृहम्, तारामण्डलम्, जैविकोद्यानम्, मौर्यकालिकः अवशेषः, महावीरमन्दिरम्-इत्येते दर्शनीयाः सन्ति । प्राचीनपटनानगरे सिखसम्प्रदायस्य पूजनीयं स्थलं दशमगुरोः गोविन्दसिंहस्य जन्मस्थानं गुरूद्वारेति नाम्ना प्रसिद्धं वर्तते । तत्र देशस्यास्य तीर्थयात्रिणः दर्शनार्थमायन्ति ।

शहर में एक उत्कृष्ट संग्रहालय, उच्च न्यायालय, सचिवालय, गोल घर, तारामंडल, जैविक पार्क, मौर्य अवशेष और महावीर मंदिर हैं। प्राचीन पटना का सिख धार्मिक स्थल गुरुद्वारा के रूप में जाना जाता है, जो 10वें गुरु गोबिंद सिंह का जन्मस्थान है। देश भर से तीर्थयात्री वहां तीर्थयात्रा के लिए आते हैं।

एवं पाटलिपुत्रं प्राचीनकालात् अद्यावधि विभिन्नेषु क्षेत्रेषु वैभवं धारयति सर्वं च संकलितरूपेण संग्रहालये दर्शनीयमिति । पर्यटनमानचित्रे नरमिदं महत्त्वपूर्णम् ।

इस प्रकार पाटलिपुत्र ने प्राचीन काल से ही विभिन्न क्षेत्रों में अपना गौरव बरकरार रखा है, संग्रहालय में सब कुछ संकलित रूप में देखा जा सकता है। पर्यटन मानचित्र को नरम करने के लिए यह जरूरी है.

BSEB Bihar Board Class 10 Sanskrit Objective Question Answers Chapter 2 पाटलिपुत्रवैभवम्

प्रश्न 1. ‘पाटलिपुत्रवैभवम्’ पाठे कस्य नगरस्य वर्णनम् अस्ति ?
(A) गयायाः
(B) तिलौथूनगरस्य
(C) आरायाः
(D) पाटलिपुत्रस्य
उत्तर : (D) पाटलिपुत्रस्य

प्रश्न 2. बुद्धकाले पाटलिपुत्रस्य नगरस्य नाम किम् ?
(A) पाटलग्रामः
(B) पटना
(C) पाटलिग्रामः
(D) पुष्यपुरम्
उत्तर : (C) पाटलिग्रामः

प्रश्न 3. गाँधीसेतु कुत्र अस्ति ?
(A) पाटलिपुत्रनगरे
(B) पहरपुरग्रामे
(C) सासारामनगरे
(D) बक्सरनगरे
उत्तर : (A) पाटलिपुत्रनगरे

प्रश्न 4. नगरस्य पालिका देवी का अस्ति ?
(A) पटनदेवी
(B) दुर्गादेवी
(C) शीतलामाता
(D) सरस्वती
उत्तर : (A) पटनदेवी

प्रश्न 5. कुट्टनीमकाव्यस्य रचनाकारः कः ?
(A) समुद्रगुप्तः
(B) दामोदरगुप्तः
(C) चन्द्रगुप्तः
(D) मेगास्थनीजः
उत्तर : (B) दामोदरगुप्तः

प्रश्न 6. कस्य महापुरुषस्य जन्मस्थानं पाटलिपुत्रे अस्ति?
(A) गुरुनानकस्य
(B) राजाराममोहन रायस्य
(C) महावीरस्य
(D) गुरुगोविंद सिंहस्य
उत्तर : (A) गुरुनानकस्य

प्रश्न 7. कस्य राजधानीनगरं पाटलिपुत्रम् अस्ति ?
(A) बिहारप्रदेशस्य
(B) उत्तरप्रदेशस्य
(C) मध्यप्रदेशस्य
(D) गुजरातप्रदेशस्य
उत्तर : (A) बिहारप्रदेशस्य

प्रश्न 8. काव्यमीमांसा नामक ग्रन्थं कः अलिखत् ?
(A) राजशेखरः
(B) दामोदरगुप्तः
(C) चन्द्रगुप्तः
(D) मेगास्थनीजः
उत्तर : (A) राजशेखरः

प्रश्न 9. अशोकराजकाले अस्य नगरस्य किं वैभवम् आसीत् ?
(A) विपरः
(B) असमृद्धम्
(C) समृद्धम्
(D) कोई नहीं
उत्तर : (C) समृद्धम्

प्रश्न 10. बिहारस्य कस्मिन् नगरे गोलगृहम् अस्ति ?
(A) पाटलिपुत्रनगरे
(B) पहरपुरग्रामे
(C) सासारामनगरे
(D) बक्सरनगरे
उत्तर : (A) पाटलिपुत्रनगरे

प्रश्न 11. कस्य नामान्तरं पुष्पपुरं कुसुमपुरं वा प्राप्यते ?
(A) गयायाः
(B) तिलौथूनगरस्य
(C) आरायाः
(D) पाटलिपुत्रस्य
उत्तर : (D) पाटलिपुत्रस्य

प्रश्न 12. एशिया महादेशस्य दीर्घतमः सेतुः कः?
(A) राजेन्द्रसेतु
(B) नेहरूसेतु
(C) गाँधीसेतु
(D) इन्दिरासेतु
उत्तर : (C) गाँधीसेतु

प्रश्न 13. कस्यकाले पाटलिपुत्रस्य रक्षा-व्यवस्था सम्पन्नम् आसीत् ? .
(A) समुद्रगुप्तस्य
(B) चन्द्रगुप्तमौर्यस्य
(C) अशोकस्य
(D) महाराणा प्रतापस्य
उत्तर : (B) चन्द्रगुप्तमौर्यस्य

प्रश्न 14. पाटलिपुत्रं कस्याः तटे अस्ति ? ।
(A) गङ्गायाः
(B) गण्डकंस्य
(C) सोनस्य
(D) यमुनायाः
उत्तर : (A) गङ्गायाः

प्रश्न 15. गङ्गायाम् निर्मितः गान्धीसेतुः अस्य महाद्वीपस्य दीर्घतमः सेतुः अस्ति ।
(A) आस्ट्रेलिया
(B) अमेरिका
(C) एशिया
(D) अफ्रीका
उत्तर : (C) एशिया

प्रश्न 16. पाटलिपुत्रनगरे प्रसिद्धं………अस्ति । रिक्त स्थानानि पूरयत ।
(A) गोलगृहम्
(B) कुसुमपुरम्
(C) ताजमहलम्
(D) माधवपुरम्
उत्तर : (A) गोलगृहम्

प्रश्न 17. पाटलिपुत्रस्य अन्यत् नाम…………….. रिक्तस्थानानि पूरयन्तु।
(A) केशवपुरम्
(B) माधवपुरम्
(C) राघोपुरम्
(D) कुसुमपुरम
उत्तर : (D) कुसुमपुरम

प्रश्न 18. कौमुदीमहोत्सवः……….अतीव प्रचलितः । रिक्त स्थानानि पूरयत ।
(A) मौर्यशासनकाले
(B) आङ्ग्लशासनकाले
(C) गुप्तशासनकाले
(D) अशोकशासनकाले
उत्तर : (A) मौर्यशासनकाले

प्रश्न 19. पाटलिपुत्रस्य………दिशि गङ्गा नदी प्रवहति । रिक्त स्थानानि पूरयत ।
(A) पूर्वस्याम्
(B) दक्षिणस्याम्
(C) पश्चिमस्याम्
(D) उत्तरस्याम्
उत्तर : (D) उत्तरस्याम्

प्रश्न 20. गोविन्द सिंहः सिख सम्प्रदायस्य……….गुरुः आसीत् । रिक्त स्थानानि पूरयत ।
(A) दशमः
(B) अष्टम्
(C) नवम्
(D) प्रथम
उत्तर : (A) दशमः

प्रश्न 21. पाटलिग्रामः कुत्र स्थितः आसीत्?
(A) गङ्गायास्तीरे
(B) बागमतीतीरे
(C) जनकपुरे
(D) वाराणस्याम्
उत्तर : (A) गङ्गायास्तीरे

प्रश्न 22. मेगास्थनीजः कः आसीत्?
(A) राजा
(B) विद्वान्
(C) राजदूतः
(D) वैदेशिक यात्री
उत्तर : (C) राजदूतः

प्रश्न 23. इत्सिंग कः आसीत्?
(A) भिक्षुकः
(B) कथाकारः
(C) यात्री
(D) इतिहासकारः
उत्तर : (C) यात्री

प्रश्न 24. चन्द्रगुप्त मौर्यः कः आसीत्?
(A) पाटलिपुत्रस्य शासकः
(B) बिहारस्य शासकः
(C) जनकपुरस्य शासकः
(D) पाटलिपुत्रस्य मन्त्री
उत्तर : (A) पाटलिपुत्रस्य शासकः

प्रश्न 25. पटना इति नाम कस्मात् शब्दात् निर्गतः?
(A) पाटलिपुत्रम्
(B) कुसुमपुरम्
(C) पत्तन्
(D) पटनम्
उत्तर : (C) पत्तन्

प्रश्न 26. गुरु गोविन्दसिंहस्य जनमस्थानं केन नाम्ना प्रसिद्धम अस्ति?
(A) पटना
(B) पाटलिपुत्र
(C) पाटलिग्राम
(D) गुरुद्वारा
उत्तर : (D) गुरुद्वारा

प्रश्न 27. कालानतरेण ………… एवं पाटलिपुत्रमिति कथितः। रिक्तस्थानम् पूरयत।
(A) देवग्रामः
(B) राजग्रामः
(C) पाटलिग्रामः
(D) पाटलिग्रामः
उत्तर : (C) पाटलिग्रामः

प्रश्न 28. कस्य वंशस्य काले पाटलिपुत्रस्य समुद्धारो जात:?
(A) गुप्तवंशकाले
(B) सूर्यवंशकाले
(C) चन्द्रवंशकाले
(D) मुगलवंशकाले
उत्तर : (D) मुगलवंशकाले

प्रश्न 29. चन्द्रगुप्तमौर्यस्य शासनकाले अस्य नगरस्य रक्षाव्यवस्था का आसीत् ?
(A) उत्कृष्टम्
(B) असम्यक्
(C) सम्यक्
(D) अत्युत्कृष्टम्
उत्तर : (D) अत्युत्कृष्टम्

प्रश्न 30. ‘पाटलिपुत्रवैभवम्’ पाठे कस्य नगरस्य वर्णनम् अस्ति?
(A) गंगायाः
(B) तिलौथूनगरस्य
(C) आरायाः
(D) पाटलिपुत्रस्य
उत्तर : (D) पाटलिपुत्रस्य

प्रश्न 31. बुद्धकाले पाटलिपुत्रस्य नगरस्य नाम किम्?
(A) पाटलग्रामः
(B) पटना
(C) पाटलिग्रामः
(D) पुष्यपुरम्
उत्तर : (C) पाटलिग्रामः

प्रश्न 32. गाँधीसेतु कुत्र अस्ति?
(A) पाटलिपुत्रनगरे
(B) पहरपुरग्रामे
(C) सासारामनगरे
(D) बक्सरनगरे
उत्तर : (A) पाटलिपुत्रनगरे

प्रश्न 33. कस्य महापुरुषस्य जनस्थान पाटलिपुत्रे अस्ति?
(A) गुरुनानकस्य
(B) राजाराममोहन रायस्य
(C) महावीरस्य
(D) गुरुगोविंद सिंहस्य
उत्तर : (D) गुरुगोविंद सिंहस्य

प्रश्न 34. कस्य काले पाटलिपुत्रस्य रक्षा-व्यवस्था सम्पन्नम् आसीत्?
(A) समुद्रगुप्तस्य
(B) चन्द्रगुप्तमौर्यस्य
(C) अशोकस्य
(D) महाराणा प्रतापस्य
उत्तर : (B) चन्द्रगुप्तमौर्यस्य

प्रश्न 35. गङ्गायाः उपरि गान्धीसेतुः अस्य महाद्वीपस्य दीर्घतमः सेतुः अस्ति, यस्य नाम “…………” इति । रिक्तस्थानानि पूरयन्तु।
(A) अफ्रीका
(B) अमेरिका
(C) एशिया
(D) आस्ट्रेलिया
उत्तर : (C) एशिया

प्रश्न 36. पाटलिपुत्रनगरे प्रसिद्धं ……….. अस्ति। रिक्त स्थानानि पूरयत।
(A) गोलगृहम्
(B) कुसुमपुरम्
(C) ताजमहलम्
(D) माधवपुरम्
उत्तर : (A) गोलगृहम्

प्रश्न 37. पाटलिपुत्रस्य नामान्तरं …” प्राप्यते। रिक्त स्थानानि पूरयत।
(A) केशवपुरम्
(B) माधवुरम्
(C) राघोपुरम्
(D) कुसुमपुरम्
उत्तर : (D) कुसुमपुरम्

प्रश्न 38. पाटलिपुत्रस्य ………. दिशि गङ्गा नदी प्रवहति। रिक्त स्थानानि पूरयत।
(A) पूर्वस्यम्
(B) दक्षिणस्याम्
(C) पश्चिमस्याम्
(D) उत्तरस्याम्
उत्तर : (D) उत्तरस्याम्

प्रश्न 39. गोविन्दसिंहः सिक्खसम्प्रदायस्य गुरुः ………..आसीत् । रिक्त स्थानानि पूरयत।
(A) दशम्
(B) अष्टम्
(C) नवम्
(D) प्रथम
उत्तर : (A) दशम्

प्रश्न 40. कस्य राजधानीनगरं पाटलिपुत्रम् अस्ति?
(A) बिहारप्रदेशस्य
(B) उत्तरप्रदेशस्य
(C) मध्यप्रदेशस्य
(D) गुजरातप्रदेशस्य
उत्तर : (A) बिहारप्रदेशस्य

प्रश्न 41. काव्यमीमांसा नामक ग्रन्थ कः अलिखत्?
(A) राजशेखरः
(B) दामोदरगुप्तः
(C) चन्द्रगुप्तः
(D) मेगास्थनीजः
उत्तर : (A) राजशेखरः

प्रश्न 42. अशोकराजकाले अस्य नगरस्य महिमा का आसीत् ?
(A) विपरः
(B) असमृद्धम्
(C) समृद्धम्
(D) बक्सरनगरे
उत्तर : (C) समृद्धम्

प्रश्न 43. विहारस्य कस्मिन् नगरे गोलगृहम् अस्ति?
(A) पाटलिपुत्रनगरे
(B) पहरपुरग्रामे
(C) सासारामनगरे
(D) बक्सरनगरे
उत्तर : (A) पाटलिपुत्रनगरे

लघु-उत्तरीय प्रश्‍नोत्तर (20-30 शब्‍दों में)____दो अंक स्‍तरीय

प्रश्‍न 1. पटना के मुख्य दर्शनीय स्थलों का उल्लेख करें। (2018A,2020A ІІ)
उत्तर- उत्तर: संग्रहालय, सचिवालय, गोलघर, तारामंडल, मौर्यकालीन अवशेष, महावीर मंदिर, गुरुद्वारा, उच्च न्यायालय, जैविक उद्यान, आदि पटना के मुख्य पर्यटक आकर्षण हैं।

प्रश्‍न 2.पाटलिपुत्र शब्द कैसे बना ?
उत्तर: पाटलिपुत्र शब्द गुलाम फूल के नाम से बना है, जिसका उल्लेख गुड़िया की रचना में मिलता है। पाटलिग्राम ही बाद में पाटलिपुत्र के नाम से जाना जाने लगा। कुछ प्राचीन संस्कृत ग्रंथों और पुराणों में पाटलिपुत्र को पुष्पपुरा या कुसुमपुरा के नाम से भी जाना जाता है।

प्रश्‍न 3. सिखों के लिए क्यों महत्वपूर्ण है पटना?  (2013A)
अथवा, पटना का गुरुद्वारा किसके लियेऔर क्यों प्रसिद्ध है ? (तीन वाक्यों में उत्तर दें।) (2014C)
उत्तर: पटना सिखों का पूजा स्थल है। यह दसवें गुरु गोबिंद सिंह का जन्मस्थान है। यह स्थान गुरुद्वारा के नाम से जाना जाता है।

प्रश्‍न 4. प्राचीन ग्रंथों में पटना के कौन कौन सा नाम वर्णित हैं? (2018A)
उत्तर: प्राचीन ग्रंथों में पटना का नाम पुष्पपुरा, कुसुमपुरा और पाटलिपुत्र मिलता है।

प्रश्‍न 5. कविदामोदर गुप्त के अनुसार पाटलिपुत्र कैसा नगर है?
अथवा, दामोदर गुप्त ने पटना के संबंध में क्या लिखा है ? (2018C)
उत्तर- कविदामोदर गुप्त के अनुसार पाटलिपुत्र (पटना) महानगर पृथ्वी के नगरों में सर्वोत्तम है। यहां विद्वान लोग रहते हैं. कवि ने इस महानगर की तुलना इन्द्रलोक से की है। इसे सरस्वती का घर कहा जाता है।

प्रश्‍न 6. कौन-कौन से विदेशी यात्री पटना आये थे? (2018A)
उत्तर- मेगस्थनीज, फाह्यान, ह्वेनसांग तथा इत्सिंग आदि विदेशी यात्री पटना आये।

प्रश्‍न 7. चन्द्रगुप्त मौर्य और अशोक के समय में पाटलिपुत्र किस प्रकार का शहर था?
उत्तर- चन्द्रगुप्त मौर्य के समय में पाटलिपुत्र की रक्षा व्यवस्था बहुत सुदृढ़ (उत्कृष्ट) थी। यह एक खूबसूरत शहर था. अशोक के शासन काल में इस नगर का वैभव और अधिक समृद्ध था। कक्षा 10 संस्कृत पाटलिपुत्र वैभवम्

प्रश्‍न 8. पाटलिपुत्र के प्राचीन उत्सव का वर्णन करें।
उत्तर: शरद ऋतु में पाटलिपुत्र में कौमुदी उत्सव बड़े धूमधाम से मनाया जाता था। सभी नगरवासी हर्ष से भर गये। गुप्त वंश के शासन काल में यह प्रथा विशेष रूप से प्रचलित थी। जिस प्रकार आजकल दुर्गा पूजा मनाई जाती है, उसी प्रकार प्राचीन काल में कौमुदी महोत्सव मनाया जाता था।

प्रश्‍न 9. राजशेखर ने पटना के बारे में क्या लिखा? (2018A)
उत्तर- राजशेखर ने अपने काव्य में लिखा है कि पाटलिपुत्र शिक्षा का प्राचीन केन्द्र था। यहां अनेक संस्कृत विद्वान हुए हैं। यहीं से पाणिनी, पिंगल, व्यादि, वररुचि, पतंजलि आदि को प्रसिद्धि मिली।

प्रश्‍न 10. प्राचीन पाटलिपुत्र में शिक्षा के बारे में लेखक का क्या विचार है?
उत्तर: प्रस्तुत पाठ में लेखक ने बताया है कि दामोदरगुप्त नामक कवि से हमें यह जानकारी मिलती है कि पाटलिपुत्र सरस्वती की ननिहाल थी अर्थात् शिक्षा का केन्द्र थी। कवि राजशेखर के अनुसार पाणिनि, पिंगल, व्यादि, वररुचि, पतंजलि आदि ने यहीं प्रसिद्धि प्राप्त की थी। इससे पता चलता है कि प्राचीन पाटलिपुत्र शिक्षा का एक महान केन्द्र था।

प्रश्‍न 11. भगवान बुद्ध ने पाटलिपुत्र नाम के बारे में क्या कहा?
अथवा, भगवान बुद्ध ने पटना के बारे में क्या कहा? (2018A 2020AІІ)

उत्तर- भगवान बुद्ध प्राचीन काल में कई बार पाटली गाँव आये थे। यहां आकर उन्होंने इस गांव का महत्व बढ़ा दिया था और उन्होंने यह भी कहा था- एक दिन यह गांव महानगर बन जाएगा, लेकिन यह शहर आग, पानी और कलह से हमेशा डरता रहेगा।

प्रश्‍न 12. पटना में कौमदी महोत्सव कब मनाया जाता था? (2018C)
उत्तर: कौमुदी उत्सव शरद ऋतु में पाटलिपुत्र में मनाया जाता था। यह उत्सव गुप्त वंश के काल में होता था। उस वक्त सभी लोग खुशी में डूबे हुए थे.

प्रश्‍न 13. पाटलिपुत्रवैभवम् पाठ का पाँच वाक्यों में परिचय दीजिए।
अथवा ‘पाटलिपुत्रवैभवम्’ पाठ के आधार पर पाटण के वैभव का पाँच वाक्यों में वर्णन करें।  (2016A)

अथवा, पाटलिपुत्र के वैभव पर प्रकाश डालें। (2020A,І)
उत्तर: पाटलिपुत्रवैभवम् नामक ग्रन्थ में बिहार की राजधानी पटना के प्राचीन महत्व को दर्शाया गया है। आधुनिक राजधानी के प्रसिद्ध स्थानों को ऐतिहासिक परंपरा के अनुसार दर्शाया गया है। चन्द्रगुप्त मौर्य के समय में यहाँ की सुन्दरता एवं रक्षा व्यवस्था उत्कृष्ट थी। अशोक के काल में यहाँ की रक्षा व्यवस्था अधिक समृद्ध थी। यहीं से पाणिनि, पिंगल, व्यादि, वररुचि, पतंजलि आदि महान कवियों और विद्वानों को प्रसिद्धि मिली। यहां संग्रहालय, गोलघर, जैविक पार्क, तारामंडल, प्राचीन अवशेष आदि दर्शनीय स्थल हैं।

प्रश्‍न 14. पाटलिपुत्रनगर के वैभव का वर्णन करें। (2013C, 2014A,2016C)
उत्तर- पाटलिपुत्र प्राचीन काल से ही अपनी गौरवशाली परंपरा के लिए प्रसिद्ध रहा है। यहां आए विदेशी यूनानी लोगों ने अपने संस्मरणों में यहां की कई उत्कृष्ट संपत्तियों का वर्णन किया है। मेगस्थनीज ने लिखा है कि चन्द्रगुप्त मौर्य काल में यहाँ की सुन्दरता एवं रक्षा व्यवस्था उत्कृष्ट थी। अशोक काल में यहाँ की रक्षा व्यवस्था अधिक समृद्ध थी। कवि राजशेखर ने अपनी कृति काव्यमीमांसा में लिखा है कि पाणिनि, पिंगल, व्यादि, वररुचि, पतंजलि आदि महान कवियों और विद्वानों को यहीं से प्रसिद्धि मिली। आज पाटलिपुत्रनगर को “पटना” के नाम से जाना जाता है।

यहां संग्रहालय, गोलघर, जैविक उद्यान आदि देखने लायक जगहें हैं। इस प्रकार पाटलिपुत्र प्राचीन काल से आज तक विभिन्न क्षेत्रों में गौरव प्राप्त करता रहा है। कक्षा 10 संस्कृत पाटलिपुत्र वैभवम्

Bihar Board Class 10 Sanskrit Notes solution in Hindi पीयूषम् भाग 2 संस्‍कृत

पीयूषम् Sanskrit Text Book Bihar Class 10 Solutions

संस्कृत पीयूषम् भाग 2 Subjective

About the author

My name is Najir Hussain, I am from West Champaran, a state of India and a district of Bihar, I am a digital marketer and coaching teacher. I have also done B.Com. I have been working in the field of digital marketing and Teaching since 2022

Leave a comment